Het effect van mindfulness meditatie op de pijnmatrix

door Nicky Verbunt, fysiotherapeute

Inleiding

Pijn is een veelvoorkomend symptoom van veel negatieve medische condities. Een op de drie lijdt aan chronische pijnklachten als bijvoorbeeld rug/nekklachten of artritis. Dit kan dan ook significant de kwaliteit van leven beïnvloeden en het functioneren verstoren (Rosenzweig et al., 2009). Dit blijkt uit verschillende onderzoeken, het kost de US zo’n 61,2 biljoen dollar per jaar aan verloren productieve tijd (Gard et al., 2011). Slechts 20% van de chronische pijnpatiënten gebruikt jaarlijks een mind-body methode als mindfulness meditatie.

Er bestaan veel veranderingen van neurologische en fysiologische aard, maar toch zijn prikkels smeedbaar tot een eigen waarneming. Dit is afhankelijk van verschillende factoren als attentie, geloof, conditionering en de stemming waarin iemand verkeert, maar ook de regulatie van emotionele respons om schadelijke sensorische prikkels (Zeidan et al., 2011; Zeidan et al., 2012). Zo wordt bijvoorbeeld nociceptieve informatie getransformeerd tot subjectieve pijn. Maar deze werking kan gemanipuleerd worden, door bijvoorbeeld mindfulness meditatie. Meditatie en pijn zorgen beide voor een verandering in onze cognitieve, sensorische en affectieve dimensies van onze subjectieve waarneming. Als pijn gemanipuleerd kan worden door meditatie, moet dit te maken hebben met overeenkomstige hersendelen (Zeidan et al., 2011). De overige mogelijkheden zijn bijvoorbeeld afleiding, hypnose, placebo’s of de verwachting van pijn proberen te veranderen (Gard et al., 2011; Zeidan et al., 2012). Deze methoden hebben effect op de top-down modulatie van pijngebieden, maar ze moduleren niet de affectieve pijn-gerelateerde hersengebieden als de dorsale, anteriore cingulate, de somatosensorische cortex, de thalamus en de posteriore insula. Meditatie geeft een significatie verbetering ten opzichte van de overige methoden, maar om de mindfulness meditatie toe te passen is het van belang om de werking hierachter goed te begrijpen. In het onderzoek van Gard et al. (2011) wordt benoemd dat mindfulness meditatie wel degelijk afwijkt van de hiervoor genoemde methoden. Het grootste verschil zou ontstaan doordat mindfulness meditatie zich richt naar de pijn, daar waar de overige methoden zich juist afwenden van de pijn. Met name bij bange mensen zou dit pijn verlichtend werken, omdat in plaats van top-down modulatie er een bottom-up modulatie ontstaat (Gard et al., 2011). Ook chronische pijnpatiënten hebben voordelen bij het mindfulness mediteren, zo uit zich dit met name in een verlaagde pijnintensiteit en een verhoogde functionaliteit (Kerr et al., 2013; Rosenzweig et al., 2009).

Meditatie en zijn verschillende vormen

De oorsprong van mindfulness meditatie ligt in het Boeddhisme. In de eerste instantie gaat het over het focussen zonder oordeel op verschillende ervaringen van het nu (Gard et al., 2011). Het is van oorsprong een traditie, maar tegenwoordig wordt het veel gebruikt om de gezondheid te verbeteren (Kerr et al., 2013).

Mindfulness meditatie is omschreven als een strategie om experimentele en klinische pijn te moduleren (Gard et al., 2011; Zeidan et al., 2012). Er zijn twee verschillende stijlen binnen het mindfulness mediteren: de focussed attention (FA) en de open monitoring (OM). FA richt zich met name op de focus op een specifiek iets, zoals de ademhaling, een sensatie of een extern object. Wanneer de focus verdwijnt van dit bijvoorbeeld de ademhaling, is het van belang dit te merken, en vervolgens rustig terug te keren naar de ademhaling. Afhankelijk van het niveau van de uitvoerder zal het tempo variëren tussen ontdekken dat de focus is verdwenen, en het terugkeren naar de focus. OM of ook wel Vipassana genoemd, wordt geassocieerd met niet-directe herkenning van sensorische, emotionele of cognitieve events die ontstaan in de gedachten. Het is de bedoeling dat men dit event ervaart zonder evaluatie of het te beoordelen. Zen meditatie is een vorm van OM (Zeidan et al., 2012).

Daarnaast bestaat de verdeling van meditatie oefeningen onder mindfulness vorm bij stress-gerelateerde klachten (mindfulness-based stress reduction of MBSR) en mindfulness vorm van cognitieve therapie (mindfulness-based cognitive therapy of MBCT). Beide vormen zouden angst in chronische pijnklachten en in depressies verlagen volgens Kerr et al. (2013). Tijdens een 8-weeks programma werden beide vormen meegenomen en opgedeeld in drie technieken van mindfulness mediteren, namelijk de lichaamsscan, de zittende meditatie en mindful yoga (Kerr et al., 2013; Rosenzweig et al., 2009).

Uit onderzoek komt naar voren dat MBSR een intensieve trainingsmethode is om met dagelijkse pijn, angst en stressklachten om te kunnen gaan. In het artikel van Rosenzweig et al. (2009) komt naar voren dat dit een groot verschil maakt, en verbeteringen oplevert in pijnintensiteit, coping-stijl, medische symptomen, psychische symptomen, vermeerdering van dagelijkste activiteiten en een verbetering van de pijn zelf. Het dagelijks mediteren, ook met behulp van huiswerkoefeningen, maakt het mogelijk om terug te keren in het dagelijkse leven met de eerder genoemde verbeteringen (Rosenzweig et al., 2009).

De werking van mindfulness meditatie op stress-, depressie- en/of angst-gerelateerde klachten

Tijdens het onderzoek van Gard et al. (2011) wordt niet alleen gemeten hoe vervelend de prikkel is, maar ook de vooruitlopende angst voor het toedienen van de pijnprikkel. Hieruit blijkt dat de angst voor de prikkel met 29% lager ligt in de meditatiegroep dan bij de controlegroep (Gard et al., 2011). De emoties worden geregeld in de prefrontale regio’s, en door een verhoogde activiteit van de prefrontale cortex is er minder emotionele pijn aanwezig (Zeidan et al., 2012). Ook bij chronische pijnpatiënten is vooruitgang door de MBSR vorm, dit uit zich met name in het omgaan in het dagelijkse leven met pijn, stress en angst (Rosenzweig et al., 2009).

De werking van mindfulness meditatie op pijn gerelateerde klachten

Pijn kan op verschillende cognitieve technieken geregeld worden. Vaak heeft de cognitieve controle de overhand en zijn er verlaagde sensorische processen bij betrokken. In het onderzoek van Gard et al. (2011) wordt onderzocht welke hersendelen betrokken zijn tijdens mindfulness meditatie en een toegediende pijnprikkel in vergelijking met een controlegroep. Hieruit blijkt dat hoe vervelend de prikkel ervaren wordt tijdens meditatie met 22% lager ligt dan bij de controlegroep (Gard et al., 2011).

In het artikel van Zeidan et al. (2011) is onderzocht wat een pijnprikkel als uitwerking heeft tijdens mindfulness meditatie, ten opzichte van dezelfde pijnprikkel tijdens een rustpositie. Deze gegevens zijn uitgewerkt naar percentages van onprettigheid van de prikkel en de intensiteit van de prikkel. Hieruit blijkt dat de mindfulness meditatie beide percentages verlaagd, de intensiteit is met 40% lager dan in de rustpositie en hoe vervelend de prikkel ervaren wordt 57% lager is. De meditatie verlaagt de pijn gerelateerde activatie in de contralaterale primaire somatosensorische cortex. Dit komt door een verhoogde activiteit in de anteriore cingulate cortex en de anteriore insula. Hoe vervelend de prikkel ervaren wordt, wordt verlaagd door orbitofrontale cortex activatie, en vervolgens worden sensorische activiteiten opnieuw gevormd. Ook wordt de thalamus gedeactiveerd, wat zorgt voor het reflecteren van het limbisch systeem (Zeidan et al., 2011).

Er is in verschillende artikelen gesproken over chronische pijnklachten, en zo ook in het artikel van Rosenzweig et al. (2009) komt significant naar voren dat de pijnintensiteit verminderd is en de functionele limieten naar boven zijn bijgesteld bij chronische pijnpatiënten van twee of meer pijnzones. Dit door een 8-weeks meditatieprogramma in de MBSR vorm (Rosenzweig et al., 2009).

De betrokkenheid van verschillende hersengebieden op pijn en mindfulness meditatie

Met de functionele MRI (Magnetic resonance imaging) wordt onderzocht welke hersendelen betrokken zijn bij twee groepen. De eerste groep wordt onderzocht tijdens mindfulness meditatie, waarbij een pijnprikkel wordt toegediend door middel van elektrische stimulatie. De tweede groep krijgt dezelfde pijnprikkel toegediend, in rust. De volgende bevindingen werden uit de beelden opgemaakt tijdens de meditatie: een verlaagde activiteit van de laterale prefrontale cortex en een verhoogde activiteit in de rechter posteriore insula tijdens de stimulatie. Ook was er een verhoogde rostrale anteriore cingulate cortex activatie waarneembaar tijdens de anticipatie op de pijnprikkel. Dit wordt een uniek pijnmodulatie mechanisme genoemd, omdat het tegengesteld is aan het bestaande, gevestigde pijnmechanisme (Gard et al., 2011). Meer pijn wordt gerelateerd aan een verhoogde activiteit in de anteriore cingulate cortex, anteriore en posteriore insula, primaire en secundaire somatosensorische cortex en de thalamus (Zeidan et al., 2012).

Conclusie

Uit de wetenschappelijke literatuur komt naar voren dat mindfulness meditatie een positieve werking heeft op de pijnmatrix. In het artikel van Rosenzweig et al. (2009) komt dit naar voren aan de hand van een acht weeks schema voor meditatie. Bij Gard et al. (2011) en Zeidan et al. (2011) komt ook naar voren dat de pijn verminderd wordt, en dit is dan ook aangetoond op basis van een MRI scan tijdens een pijnprikkel bij een controlegroep en bij een mediterende groep. Volgens Kerr et al. (2013) helpt de meditatie ook tegen chronische pijnklachten, getest gedurende een acht weeks schema voor meditatie. Bij Zeidan et al. (2012) wordt benoemd welke hersenstructuren actief zijn tijdens de pijnprikkel, en welke tijdens een meditatiesessie, evenals in het onderzoek van Zeidan et al. (2011) en van Gard et al. (2011).

Er bevindt zich overlap tussen de artikelen, maar ook zeker verschillen. Zo bijvoorbeeld dat de mindfulness meditatie ook invloed heeft op chronische pijnklachten (Kerr et al., 2013). Ook worden er verschillende methoden van meditatie besproken in de artikelen van Kerr et al. (2013), Zeidan et al. (2012) en Rosenzweig et al. (2009).

Uitleg over hersenactiviteit, en de invloed van mindfulness daarop, in mensentaal (lekentaal)

Binnen de hersenen bestaan verschillende onderdelen. Deze onderdelen zijn los op te delen op bijvoorbeeld ligging en de functie. Vaak zijn de losse onderdelen niet afzonderlijk van elkaar te zien. Dit komt omdat ze deel uitmaken van verschillende systemen, soms hebben ze zelfs een dubbele werking. Er is aan de hand van een MRI scan uitgezocht welke hersendelen tijdens een pijnprikkel actief zijn. Hieruit blijkt dat bijvoorbeeld een stuk van het hersendeel de cortex een verhoogde activiteit weergeeft. Dit gebied zorgt er, samen met verschillende andere hersengebieden, voor dat jij de prikkel als pijn ervaart. Vervolgens is er onderzocht welke hersendelen er actief worden tijdens mindfulness meditatie. Dit wordt vervolgens door elkaar getest, zo krijgen mensen een MRI scan die allemaal dezelfde pijnprikkel toegediend krijgen. De helft van deze mensen gaat tijdens de prikkel mediteren. Hier kwamen vervolgens ook weer beelden uit, en daaruit blijkt dat het gebied dat een verhoogde activiteit had tijdens de pijnprikkel, nu juist wordt verlaagd door de meditatie. Met als gevolg dat de mediterende mensen de toegediende pijnprikkel als minder vervelend en intens ervaren. Het is dus een goede optie om met pijn om te gaan. Het is een lichamelijke en geestelijke oefening, die zorgt voor pijnverlichting in het desbetreffende gebied. Het is een mogelijkheid om te gebruiken tijdens bijvoorbeeld een behandeling van de fysiotherapeut, maar ook als je een chronische pijnpatiënt bent.

Literatuurlijst

Gard, T., Hölzel, B.K., Sack, A.T., Hempel, H., Lazar, S.W., Vaitl, D. & Ott, U. 2011, December 15. Pain attenuation through mindfulness is associated with decreased cognitive control and increased sensory processing in the brain. http://cercor.oxfordjournals.org/content/22/11/2692.long

Kerr, C.E., Sacchet, M.D., Lazar, S.W., Moore, C.I. & Jones, S.R. 2013, Februari 13. Mindfulness starts with the body: Somatosensory attention and top-down modulation of cortical alpha rhythms in mindfulness meditation. http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3570934/

Rosenzweig, S., Greeson, J.M., Reibel, D.K., Green, J.S., Jasser, S.A. & Beasley, D. 2009, Maart 20. Mindfulness-based stress reduction for chronic pain conditions Variation in treatment outcomes and role of home meditation practice. http://sites.duke.edu/greesonlab/files/2011/07/Rosenzweig_Greeson_etal_2010_JPR-MBSR-outcomes-chronic-pain.pdf

Zeidan, F., Grant, J.A., Brown, C.A. & McHaffie, J.G. 2012, Juni 29. Mindfulness meditation-related pain relief: Evidence for unique brain mechanisms in the regulation of pain. http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3580050/

Zeidan, F., Martucci, K.T., Kraft, R.A., Gordon, N.S., McHaffie, J.G. & Coghill, R.C. 2011, April 6. Brain mechanisms supporting the modulation of pain by mindfulness meditation. http://www.jneurosci.org/content/31/14/5540.full.pdf

Over Nicky Verbunt

Nicky is 21 jaar werkzaam als fysiotherapeut bij Topfysiotherapie Bavel in Nederland. In de zomer van 2013 studeerde ze af als fysiotherapeut aan de Avans Hogeschool in Breda, Nederland (http://www.avans.nl/opleidingen/opleidingzoeker/fysiotherapie-breda-voltijd-bachelor/introductie). Naast haar professionele activiteiten als fysiotherapeut is ze actueel aan het studeren in het eerste jaar van de master of science revalidatiewetenschappen en kinesitherapie aan de Vrije Universiteit Brussel (http://www.vub.ac.be/LK/index.php?option=com_content&task=view&id=28&Itemid=69), met als afstudeerrichting sportkinesitherapie (https://caliweb.cumulus.vub.ac.be/caliweb/?page=plan&id=00091&anchor=0000000306&target=pr&year=1314&language=nl&output=html). In het kader van deze opleiding maakte ze voor het opleidingsonderdeel neurofysiologie van beweging en pijn een werkopdracht over de invloed van mindfulness of de pijnneuromatrix.